Ustawy o samorządach gminnym, powiatowym i wojewódzkim w sposób jednolity definiują mandat radnego jako zbiór praw i obowiązków oraz związanej z nimi odpowiedzialności przysługujący radnemu, jako reprezentantowi wspólnoty samorządowej. Mandat radnego jest mandatem wolnym. Radny nie jest związany instrukcjami wyborców, nie musi składać im sprawozdań ze swojej działalności, a wyborcy nie mają możliwości odwołania go. Jedyną sankcją społeczną jest niewybranie go w kolejnych wyborach.
Mało i dużo. Warto pamiętać, że wybór radnego to poważna sprawa i nie powinno się traktować wyborów jako zabawy, czy głosować „na przekór”, co czasem czynią zwłaszcza młodzi ludzie. Od tego kogo na radnych wybiorą mieszkańcy będzie zależeć wiele ważnych decyzji. Oczywiste, że lepiej jest, kiedy radnymi zostają ludzie kompetentni, uczciwi i odpowiedzialni.
Z art. 18.ustawy o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. (Dz.U.2013.0.594) jasno wynikają kompetencje rady gminy:
1. Do właściwości rady gminy należą wszystkie sprawy pozostające w zakresie działania gminy, o ile ustawy nie stanowią inaczej.
2. Do wyłącznej właściwości rady gminy należy:
1) uchwalanie statutu gminy;
2) ustalanie wynagrodzenia wójta, stanowienie o kierunkach jego działania oraz przyjmowanie sprawozdań z jego działalności;
3) powoływanie i odwoływanie skarbnika gminy, który jest głównym księgowym budżetu – na wniosek wójta;
4) uchwalanie budżetu gminy, rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium z tego tytułu;
5) uchwalanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego;
6) uchwalanie programów gospodarczych;
6a) przyjmowanie programów rozwoju w trybie określonym w przepisach o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;
7) ustalanie zakresu działania jednostek pomocniczych, zasad przekazywania im składników mienia do korzystania oraz zasad przekazywania środków budżetowych na realizację zadań przez te jednostki;
8) podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat w granicach określonych w odrębnych ustawach;
9) podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu, dotyczących:
a) zasad nabywania, zbywania i obciążania nieruchomości oraz ich wydzierżawiania lub wynajmowania na czas oznaczony dłuższy niż 3 lata lub na czas nieoznaczony, o ile ustawy szczególne nie stanowią inaczej; uchwała rady gminy jest wymagana również w przypadku, gdy po umowie zawartej na czas oznaczony do 3 lat strony zawierają kolejne umowy, których przedmiotem jest ta sama nieruchomość; do czasu określenia zasad wójt może dokonywać tych czynności wyłącznie za zgodą rady gminy,
b) emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu przez wójta,
c) zaciągania długoterminowych pożyczek i kredytów,
d) ustalania maksymalnej wysokości pożyczek i kredytów krótkoterminowych zaciąganych przez wójta w roku budżetowym,
e) zobowiązań w zakresie podejmowania inwestycji i remontów o wartości przekraczającej granicę ustalaną corocznie przez radę gminy,
f) tworzenia i przystępowania do spółek i spółdzielni oraz rozwiązywania i występowania z nich,
g) określania zasad wnoszenia, cofania i zbywania udziałów i akcji przez wójta,
h) tworzenia, likwidacji i reorganizacji przedsiębiorstw, zakładów i innych gminnych jednostek organizacyjnych oraz wyposażania ich w majątek,
i) ustalania maksymalnej wysokości pożyczek i poręczeń udzielanych przez wójta w roku budżetowym;
10) określanie wysokości sumy, do której wójt może samodzielnie zaciągać zobowiązania;
11) podejmowanie uchwał w sprawie przyjęcia zadań, o których mowa w art. 8 zadania zlecone wykonywane przez gminę, ust. 2 i 2a;
12) podejmowanie uchwał w sprawach współdziałania z innymi gminami oraz wydzielanie na ten cel odpowiedniego majątku;
12a) podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych;
13) podejmowanie uchwał w sprawach herbu gminy, nazw ulic i placów będących drogami publicznymi lub nazw dróg wewnętrznych w rozumieniu ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 260), a także wznoszenia pomników;
14) nadawanie honorowego obywatelstwa gminy;
14a) podejmowanie uchwał w sprawie zasad udzielania stypendiów dla uczniów i studentów;
15) stanowienie w innych sprawach zastrzeżonych ustawami do kompetencji rady gminy.
3. (uchylony).
4. (uchylony).
Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz.U. 2011 nr 21 poz. 112) wprowadziła diametralne zmiany w zasadach dotyczących wyborów samorządowych. W 2014 r. radni gmin zostaną wybrani w okręgach jednomandatowych, co oznacza, że w danym okręgu będzie można uzyskać tylko jeden mandat, a otrzymuje go kandydat, który podczas wyborów otrzymał najwięcej głosów. Pozostali kandydaci nie otrzymują mandatów. Dzięki spersonalizowaniu wyborów i identyfikacji wyborców z konkretnymi kandydatami do rady wchodzi osoba, która cieszy się największym poparciem społecznym. W gminie Wolbrom, w radzie której zasiada 21 radnych utworzono 21 okręgów wyborczych.